“İnsanın İktİdara karşı savaşı, hafızanın unutmaya karşı savaşıdır…”
Mİlan Kundera
Küba yapımı Azgelişmişliğin Anıları (Memories of Underdevelopment, 1968), Küba Devrimi’nin hemen ardından toplumda yaşanan sosyal ve politik değişimleri ailesi ve eşi tarafından terk edilen 38 yaşındaki Sergio’nun gözünden anlatıyor. Orta sınıf bir aileye mensup olan Sergio, ailesinin ve eşinin aksine, Devrim’den sonra Küba’da kalmayı tercih etmiştir ve etrafındaki insanların onu yalnız bırakmasından da son derece memnundur, kendisinin de değişiyle “başının etini yiyen herkes,” sonunda gitmiştir, böylece artık uzun zamandır hayalini kurduğu kitabını yazabilecektir.
Sergio’nun etrafındaki insanlardan en büyük farkı, her şeye şüpheci bir şekilde yaklaşması, devrime büyük bir umutla inanan, sömürge döneminden beri açlık ve fakirlikten kurtulamamış Küba’nın artık hak ettiği onurlu ve şerefli yere ulaştığına inanan devrimcilerin veya Amerika Birleşik Devletleri’nin her konuda üstünlüğüne güvenip, oraya gitmek için can atan burjuvazinin aksine, değişikliklere mümkün olduğunca tarafsız kalmış olarak görünmeye çalışmasıdır. Sergio, Küba Devrimi’yle ilgili kararsız da olsa Amerika’ya kaçmayı tercih etmeyip, kendi deyişiyle Küba’da şimdi ne olacağını büyük bir merakla beklemeyi ve bu merakla kendisini, kendi anılarını ve çevresini incelemeyi tercih etmiştir.
Kendini “gelişmiş bir Avrupalı” gibi görüp Küba halkını, davranışları ve ilgileri üzerinden değerlendirip, “gelişmemiş” olarak atfeden Sergio, özellikle Kübalı kadınları “duyguların ve kültürlerin esiri” olmakla ve unutkanlıklarıyla suçlarken, kendisi ise geçmişi gereğinden fazla hatırlamanın getirdiği pişmanlıklar ve kişisel yaralarıyla baş etmeye çalışarak yavaş yavaş umutsuzlukla dolu bir hayat sürmeye başlıyor.
Kameranın kimi zaman Sergio’nun gözlerine yerleştirildiği, onun gözlerinden insanları ve olayları izlediğimiz yapım, sadece bireyin toplum yerindeki ve tarihte oynadığı rolü değil, erkeklerin kadınlar, medyanın toplum ve geçmişin de gelecek üzerinde kurmaya çalıştığı baskıları da göz önüne seriyor.
Sergio’nun hikayesi devam ederken, arka planda da Küba Devrimi ve toplumdaki etkileri gösterilmeye devam ediliyor ve bu gerçek fotoğraflar ve görüntülerle de destekleniyor.
Her ne kadar Sergio, yerinde saysa ve günlerini kadınlarla müzeler ve kitapçılarda gezerek geçirse de etrafındaki şehir sürekli bir değişim içindedir. Gelecek, her ne kadar belirsiz de olsa, Sergio’yu ve Küba halkını beklemektedir. Fakat Sergio, Hemingway gibi yazarların “olduğu gibi bırakılmış”, mumyalaştırılmış evlerini ziyaret etmekte, albümlerden kendi geçmişini tekrar ve tekrar oluşturmaya çalıştırmakta, geçmişin gölgesinden kurtulamamaktadır.
Sadece Sergio değil aslında Küba halkı da geçmiş ve gelecek arasında sıkışıp kalmıştır. Fakat geçmiş silinmeye çalıştıkça, daha çok hatırlanmaktadır. Bir devrim bile yaşanmış olsa, Sergio’nun değişiyle “şeref” Küba halkına “çok pahalıya mal” olmuştur. Ona göre, Küba bu şerefi kaldıramayacak kadar küçük ve fakirdir. Sömürgecilik döneminde olduğu gibi, yine özgürlük için savaşlar verilmeli, politik krizler ve ambargolarla başa çıkılmalıdır.
Geçmiş ve gelecek arasında çok da keskin bir çizgi oluşmamıştır. Devrimin gerçekten özgürlükler getirip getirmeyeceği, Küba halkının açlıkla karşı karşıya kaldığında ne tepki vereceği, şehirdeki inşaatlar ve reformların Küba’yı gerçekten değiştirip değiştiremeyeceği, Sergio’nun deyişiyle “gelişmişliğe” taşıyıp taşıyamacağı kesin değildir.
Aynı şekilde, Sergio’nun da geçmişindeki hatalardan klasik terimle “ders alacağı” ve onları gelecekte tekrarlamayacağı kesin değildir. Bunun belki de en büyük kanıtlarından biri eşinden önce onu terk edip Amerika’ya giden sevgilisi Hanna ve şimdiki sevgilisi Elena ile olan ilişkilerine bakılarak anlaşılabilir.
Sergio, Hanna ile olan konuşmalarını, onun haberi olmadan kayıt altına almış, bu durumun ortaya çıkmasıyla da Hanna’nın onu Havana’da bırakarak Amerika’ya gitmesine izin vermiştir, benzer bir istismarcı davranış Elena ile olan ilişkisinde de görülebilir, Elena’yı kendisinden daha az gelişmiş biri olarak gören ve genç kızın açıkça ondan farklı ilgilere sahip olduğunu fark etmiş olmasına rağmen, ondan düzgün bir şekilde ayrılmak yerine, bütün iletişim bağlarını yok etmeyi ve onunla asla görüşmemeyi tercih etmiştir. Bir şekilde tarihin tekrar ve tekrar ama farklı şekillerde yaşanmasına, hayatındaki üç kadın tarafından da terk edilmeye göz yummuş hatta önayak olmuştur.
Film içindeki üç belgesel sekansı da karakterin hikayesiyle örtüşmesiyle kurguya katkı sağlamaktadır. Film, bir sokak dansı ve bu sırada öldürülen bir politik liderin görüntüleriyle açılıyor. Daha sonra da film boyunca bu suikastçıların mahkemelerinin görüntüleri ve en sonunda da 1962 Küba Füze Krizi’ni anlatan gerçek görüntülerle devam ediyor. Fidel Castro’nun gerçek konuşmasıyla son bulan film, Castro’nun da üstüne basarak söylediği gibi, her insanın kişisel hayatının genel tarihe katkısını vurgulayarak, herkesin bu insanlık tarihinde önemli bir rolü olduğunu belirtiyor.
Her ne kadar Sergio, Devrim ile ilgili her şeyden uzak durmaya çalışmışsa da ve kendini en sonunda büyük bir yalnızlık ve umutsuzluk içine hapsetmişse de Füze Krizi’nin getirdiği endişeli bekleyiş ve korkudan kurtaramamıştır.
Filmdeki en önemli sembollerden biri, Sergio’nun terasındaki teleskoptur. Filmin başında öpüşen bir çifte bakarken, filmin sonunda nükleer füze tehditti altındaki Havana’ya bakan Sergio için artık gözlemleme yeteneği sadece kişisel merakını değil, kendisinin geleceğe karşı olan umutsuzluğunu da ortaya koymaktadır. Sadece gözlem yapabilen, etrafındaki değişiklere uyum sağlayamayan, ya da kendi hayatında veya toplumda değişikliklerde bulunamayan Sergio geçmiş ve gelecek arasında sıkışıp kalmış, hareket edememektedir. Küba bir adadır ve Sergio kendini bu adada hapsolmuş hissetmektedir, uzaktaki denize bakmak dahi ona herhangi bir umut vermemektedir. Diğerleriyle de beraber bu adada, nükleer bir bomba yüzünden öleceğini düşünür.
Yönetmen Tomás Gutiérrez Alea’ya göre de Sergio’nun içinde bulunduğu yalnızlık ve umutsuzluk durumu, Küba halkıyla kendini bir tutamamasını göstermek, filmin temel amaçlarından biridir. Olanı olduğu gibi yansıtmak yerine, yönetmenin hedefi tarihten kopuk karakterleri gösterip, tarihsel bir problemi ortaya koyup, bu problemi tartışmaya açmaktır.
Alea filmde de Sergio’nun arkadaşı olarak yer almakta ve filmde hazırladığı film bir tür “kolaj” olacağını söyleyerek, bu filme de atıfta bulunmaktadır. Bu açıdan, gösterilen televizyon haberleri, gazete kupürleri, fotoğraflar, Sergio’nun anlatılan hikayesiyle iç içe geçmekte, bir çeşit film içinde film görüntüsü oluşturmaktadır. Elena’nın da oyuncu olmak istemesi hikâyeye katkı sağlamakta, belki de hazırlanan kolaj filmin izlenen filmden farklı olmadığı, hayatımızın her anında filmlerle çevrili olduğumuz, Barta’ya göre tarih ve tarih anlatımı toplumdaki herkesin kişiliğini ve hayattaki beklentilerini, deneyimlerini etkilemektedir.
Tarihi düz bir çizgi olarak görmemeyi başarsak dahi, tarihi ve onun anlatımını halkın zihninden silmemiz mümkün olmayacaktır. “Nostalji” ve “tarihi miras” arasındaki bağlantı da buradan doğmaktadır. Nostalji, her zaman geçmişe büyük bir özlem ile bakmakta ve hataları göz ardı etmektedir, tarihi miras da toplumda utançtan çok gurura sebebiyet vermektedir.
Geçmişe mümkün olduğunca objektif bakmak veya geleceğe umutla yaklaşmak sadece Sergio için değil, toplumdaki hiç kimse için göründüğü kadar kolay değildir. Sadece fotoğraflar ve geçmişler görüntüler değil, insanların kendileri de geçmişin birer yansıması gibidir, ortak geçmiş ve toplumsal hafızanın unutulması, bir devrimle mümkün değildir.
Kaynakça
Barta, Tony. Screening the Past: Film and the Representation of History. 1998, (47; 49; 160-161; 201-202).
Elena, Alberto; Lopez, Marina Diaz. The Cinema of Latin America. 2003, (102).
Kundera, Milan. Gülüşün ve Unutuşun Kitabı. 1979.
Lesage, Julia. Memories of Underdevelopment. (http://pages.uoregon.edu/jlesage/Juliafolder/MemOfUnderdevt.html)
